Deel 17: Collaboratie, verzet en spionage tijdens de Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog was niet alleen een strijd tussen legers, maar ook een strijd binnen samenlevingen. In vrijwel alle bezette landen stonden mensen voor de keuze: collaboreren met de bezetter, of zich verzetten – vaak met gevaar voor eigen leven. Daarnaast speelde spionage een cruciale rol in de geheime strijd om informatie en strategie.

Collaboratie: samenwerken met de bezetter

In veel landen vonden de nazi’s en hun bondgenoten bereidwillige collaborateurs. Sommigen deden dit uit ideologische overtuiging, anderen uit opportunisme of angst.

• In Frankrijk werd onder leiding van maarschalk Pétain de Vichy-regering gevormd, die nauw samenwerkte met de Duitsers.
• In Nederland was de NSB (Nationaal-Socialistische Beweging) onder leiding van Anton Mussert een belangrijke collaborerende partij. Veel leden profiteerden van de bezetting en kregen banen in het bestuur of bij de politie.
• Ook in België, Noorwegen, Denemarken en andere landen waren politieke bewegingen die de nazi’s steunden.
• Collaboratie beperkte zich niet tot politiek: ook burgers werkten soms mee door Joden aan te geven of door te profiteren van de bezetting.

Verzet: strijd in het geheim

Tegelijkertijd ontstond er overal verzet tegen de bezetter. Verzet had vele vormen:

• Sabotageacties: Het opblazen van spoorlijnen, telefoonkabels en bruggen om de Duitse oorlogsmachine te hinderen.
• Ondergrondse pers: Geheime kranten zoals het Parool en Trouw in Nederland gaven hoop en informatie die door de bezetter werd verzwegen.
• Onderduikhulp: Veel gezinnen namen Joden, verzetsstrijders of geallieerde piloten in huis om hen te beschermen.
• Gewapend verzet: Verzetsgroepen pleegden aanslagen op collaborerende bestuurders of Duitse militairen.

Een beroemd voorbeeld is de April-meistaking van 1943 in Nederland, waarbij honderdduizenden arbeiders het werk neerlegden uit protest tegen de verplichte tewerkstelling in Duitsland.

Spionage en geheime diensten

Naast collaboratie en verzet speelde spionage een sleutelrol. Geheime diensten verzamelden informatie over Duitse troepenbewegingen en plannen.

• De Britse MI6 en de Amerikaanse OSS (voorloper van de CIA) werkten nauw samen met verzetsgroepen in bezet Europa.
• De codebrekers van Bletchley Park in Engeland, waaronder Alan Turing, wisten de Duitse Enigma-code te kraken. Dit gaf de geallieerden een enorme informatievoorsprong en droeg rechtstreeks bij aan successen zoals D-Day.
• In Nederland werd de Englandspiel-affaire een tragisch voorbeeld van mislukte spionage: tientallen Nederlandse verzetsstrijders werden door de Duitsers onderschept en geëxecuteerd.

Heldhaftige verhalen uit het verzet

• In Frankrijk groeide de Résistance uit tot een breed netwerk dat sabotage pleegde en informatie doorgaf aan de geallieerden.
• In Polen werd het verzet een van de grootste van Europa; zij speelden een cruciale rol bij het doorspelen van informatie over Auschwitz en andere kampen.
• In Nederland staat het echtpaar Hannie Schaft en de gebroeders Ten Boom symbool voor de moedige verzetsstrijders die hun leven riskeerden om anderen te redden.

Gevaren en straffen

Verzet en spionage waren levensgevaarlijk. De Gestapo, de Duitse geheime politie, had een uitgebreid netwerk van informanten. Ontdekte verzetsstrijders werden gemarteld, gedeporteerd of geëxecuteerd. Collaborateurs daarentegen konden rekenen op bescherming en privileges, al wachtte velen van hen na de oorlog een harde straf.

Na de oorlog: afrekeningen

Na de bevrijding volgden in veel landen zuiveringen. Collaborateurs werden gearresteerd, berecht en in sommige gevallen geëxecuteerd. In Nederland werden duizenden NSB’ers opgepakt en vaak publiekelijk vernederd. Tegelijkertijd werden verzetsstrijders geëerd, hoewel velen met trauma’s achterbleven.

Wist je dat?

• De BBC World Service speelde een belangrijke rol door gecodeerde boodschappen uit te zenden die bedoeld waren voor verzetsgroepen in bezet Europa.
• Vrouwen waren sterk vertegenwoordigd in het verzet, vaak als koeriers, maar ook als gewapende strijders.
• De Franse verzetsstrijder Jean Moulin werd door de Gestapo gevangen en gemarteld, maar sprak nooit de namen van zijn kameraden uit. Hij werd een nationale held.
• In België hielp het Comité de Défense des Juifs duizenden Joodse kinderen te verbergen en zo te redden van deportatie.